Σφραγιδόλιθοι, οι άρχοντες των δαχτυλιδιών...

Οι σφραγιδόλιθοι, τα μικρά αυτά κομμάτια ανεκτίμητης αξίας της αρχαιότητας, οι οποίοι συχνά δένονταν σε δαχτυλίδια, έχουν απασχολήσει εδώ και δεκαετίες τους αρχαιολόγους. Οι λόγοι είναι απλοί όσο και σημαντικοί: Διασώζονται κατά χιλιάδες, ενώ η μοναδική αισθητική τους έχει αναγάγει πολλούς σε αριστουργήματα. 
   



 Η συζήτηση μεταξύ ειδικών, πάντως, συνεχίζεται. Ίσως επειδή κάθε σφραγιδόλιθος είναι μοναδικός, αφού σκοπός του ήταν η εξασφάλιση του απαραβίαστου των



 αντικειμένων, που σφράγιζε. Παράλληλα, πολλοί από αυτούς φοριόταν ως κόσμημα στο λαιμό, ή στο χέρι, ή χρησίμευαν ως φυλακτά, στα οποία απέδιδαν αποτρεπτικές ή και μαγικές ιδιότητες.



    Έτσι, μία διάλεξη για τη συλλογή των νησιωτικών σφραγιδόλιθων του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου μπορεί να φαίνεται αρχικά ότι απευθύνεται σε συγκεκριμένο κοινό, στην πραγματικότητα όμως είναι ένα θέμα ικανό να κεντρίσει το ενδιαφέρον όλων.







    Νησιωτικοί σφραγιδόλιθοι 

    Μία ομάδα σφραγιδόλιθων του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου του 7ου και 6ου αι. π. Χ. παρουσιάστηκε τη Δευτέρα, στο πλαίσιο των διαλέξεων της Εταιρείας των Φίλων του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου.




 Οι σφραγιδόλιθοι αυτοί, γνωστοί ως «νησιωτικοί», οφείλουν το όνομά τους στον λόγιο περιηγητή και αρχαιολόγο Λουδοβίκο Ρος, ο οποίος ύστερα από ένα ταξίδι στη Μήλο, το 1843, περιγράφει στο βιβλίο του «Περιηγήσεις στα ελληνικά νησιά» τους σφραγιδόλιθους που είδε εκεί με παραστάσεις διαφόρων ζώων και απεικονίζει μερικούς από αυτούς. 



    Στην ομιλία της η επίτιμη έφορος αρχαιοτήτων, Ελισάβετ Στασινοπούλου, «έδωσε» τη «διαδρομή» και τους συμβολισμούς των σφραγιδόλιθων.



    Οι νησιωτικοί σφραγιδόλιθοι κεντρίζουν το ενδιαφέρον των περιηγητών και ερευνητών του 19ου αιώνα, σε σημείο πολλοί να δημιουργήσουν συλλογές που αργότερα παραδίδουν ή πωλούν στα μεγάλα μουσεία της Ευρώπης. Τόπος κατασκευής τους θεωρείται η Μήλος, αφού οι περισσότεροι έχουν ως προέλευση την κάπως ασαφή ένδειξη «από Μήλο». 



    Τα σχήματα και τα θέματα των νησιωτικών σφραγιδόλιθων θυμίζουν πολύ εκείνα της εποχής του Χαλκού, μια ομοιότητα που έκανε τους πρώτους αρχαιολόγους να τους θεωρήσουν προϊστορικούς. Πιθανόν, η ομοιότητα αυτή να οφείλεται στην ανεύρεση προϊστορικών σφραγιδόλιθων κατά τον 7ο αιώνα π. Χ. από τους νησιώτες τεχνίτες στη Μήλο ή στα γύρω νησιά, όπου υπήρχαν προϊστορικά κατάλοιπα. Τους σφραγιδόλιθους αυτούς αντέγραψαν ως προς το σχήμα και το θέμα.



    Οι περισσότεροι είναι αμυγδαλόσχημοι και φακόσχημοι, χωρίς να λείπουν και άλλα σχήματα, όπως οι πρισματικές και οι δισκοειδείς σφραγίδες, οι σκαραβαίοι ψευδοσκαραβαίοι κ.λ.π. Έχουν βρεθεί σε διάφορα χρώματα, όπως πράσινο, καστανό, τεφρό, λευκό και είναι σμιλεμένοι σε στεατίτη.




 Ο μαλακός αυτός λίθος επέτρεπε την κατεργασία του με απλές μεταλλικές λεπίδες ή κοπίδια με μύτες διαφόρων σχημάτων αντί του τροχού και του τρυπανιού, που χρησιμοποιούσαν οι Μινωίτες και οι Μυκηναίοι, αλλά και όσοι σφραγιδογλύφες, στους αιώνες που ακολούθησαν, δούλευαν ημιπολύτιμους σκληρούς λίθους. 



    Είναι πάντα διάτρητοι για να φοριούνται, περασμένοι σε κορδόνι, στο λαιμό ή τον καρπό ή και για να δεθούν σε δαχτυλίδι. Καθώς κανένας σχεδόν νησιωτικός σφραγιδόλιθος δεν έχει βρεθεί με άλλα ευρήματα, η χρονολόγησή τους γίνεται συγκρίνοντας τον τρόπο επεξεργασίας τους, καθώς και τεχνοτροπικά στοιχεία στη σύγχρονή τους κεραμική και μικροτεχνία.



    Το θεματολόγιο θυμίζει κυρίως αυτό των προϊστορικών και περιλαμβάνει παραστάσεις ζώων και τεράτων, όπως είναι τα λιοντάρια, τα άλογα (συνήθως φτερωτά), τα ελάφια, οι αίγαγροι, οι ταύροι, τα δελφίνια, πουλιά που πετούν, οι σκορπιοί, οι σφίγγες και οι χίμαιρες, σε ρυθμικές συνθέσεις. 



    Επίσης, δεν λείπουν τα μυθολογικά θέματα, όπως η αυτοκτονία του Αίαντα, ο Προμηθέας, ο Μινώταυρος και ο Κένταυρος, που απεικονίζονται σε στάσεις οι οποίες δείχνουν συνήθως κίνηση, καταλαμβάνουν όλη τη σφραγιστική επιφάνεια, στους δε πρωιμότερους, όπου υπάρχει κενό, χαράσσονται παραπληρωματικά κοσμήματα. 







    Προϊστορικοί σφραγιδόλιθοι

    Οι σφραγιδόλιθοι, οι πολύ μικρές εγχάρακτες πέτρες, που έφεραν συνήθως έγγλυφες και σπανιότερα ανάγλυφες παραστάσεις, κατασκευάζονταν από πολύτιμους και ημιπολύτιμους λίθους, όπως ίασπις, αχάτης, σάρδιο, κορναλίνη, αμέθυστος, αλλά και σκληρά υλικά, όπως ορεία κρύσταλλος, κεχριμπάρι, ελεφαντόδοντο, lapis lazuli, καθώς και φθηνότερα υλικά, π.χ. οφίτης, στεατίτης και υαλόμαζα.



    Χρησιμοποιούνταν στην Αίγυπτο, στη Βαβυλωνία και στην Ασσυρία από την 4η χιλιετία, καθώς και στην προϊστορική Ελλάδα κατά τη μινωική και μυκηναϊκή εποχή (2400 π.Χ. έως αρχές 12ου αι. π.Χ.), όπου και έχουμε εξαιρετικά δείγματα σφραγιδογλυφίας.



    Οι κρητικομυκηναϊκοί σφραγιδόλιθοι εμφανίζονται σε πολλά διαφορετικά σχήματα: κωνικοί, κυλινδρικοί, ορθογώνιοι, κομβιόχημοι, δισκοειδείς, φακοειδές, αμυγδαλοειδείς κ.α. Συνήθως είχαν μια διαμπερή οπή ώστε να μπορούν να αναρτώνται με νήμα στο λαιμό ή στον καρπό του ιδιοκτήτη τους, ενώ συχνά δένονταν σε δαχτυλίδια.



    Τα θέματα που με μαεστρία χαράσσονταν στην επιφάνεια των λίθων ήταν ποικίλα και συχνά εντυπωσιακά: ζώα, φανταστικά και μη, όπως γρύπες, δαίμονες, λιοντάρια, αίγαγροι και ταύροι, τελετουργικές σκηνές και αγώνες με ανθρώπινες μορφές (π.χ. ταυροκαθάψια), σκηνές πάλης, αφηρημένα γεωμετρικά σχέδια, ιπτάμενα πτηνά, ψάρια, χταπόδια, προσωπεία. 



    Παρά τη μεγάλη ακμή της κατά την εποχή του Χαλκού, η τέχνη της σφραγιδογλυφίας σχεδόν εξαφανίστηκε γύρω στα 1200 π.X. με την κατάρρευση των μυκηναϊκών κέντρων. Επανέκαμψε στην κυρίως Ελλάδα από τον 9ο αι. π.X. για να γνωρίσει πραγματική άνθιση μετά τα μέσα του 6ου αι. π.Χ. Περίπου τότε που εμφανίστηκαν και οι νησιωτικοί σφραγιδόλιθοι.







    Τεχνίτες και εργαλεία

    Αρχικά η χάραξη των λίθων γινόταν με ελεύθερο χέρι και τα εργαλεία που χρησιμοποιούσαν οι τεχνίτες ήταν απλά. Χάλκινα μαχαίρια, λεπίδες οψιανού, πριόνια, συμπαγή τρυπάνια για το άνοιγμα της οπής ανάρτησης, ελαφρόπετρες για το γυάλισμα των επιφανειών αρκούσαν για να κατασκευαστούν οι σφραγίδες των πρώτων μινωικών χρόνων, που ήταν κυρίως φτιαγμένες από στεατίτη, οφείτη και ελεφαντόδοντο. 



    Παρά τα πενιχρά μέσα των σφραγιδογλύφων της εποχής, υπάρχουν πολλά αξιόλογα δείγματα σφραγίδων, κυρίως ελεφάντινων, όπου κυριαρχούν οι απεικονίσεις ζώων, πουλιών και φυτών. Σιγά-σιγά, άρχισαν οι πειραματισμοί και με πιο σκληρές πέτρες, όπως ο χαλαζίας, το σκάλισμα του οποίου απαιτούσε καινούργια εργαλεία. 



    Έτσι, άρχισαν να χρησιμοποιούνται τρυπάνια, τα οποία γυρνούσαν με τη βοήθεια σχοινιού ή δοξαριού. Σύμφωνα με σωζόμενες αναπαραστάσεις που δείχνουν τον τρόπο λειτουργίας των εργαλείων αυτών, ο τεχνίτης χειριζόταν το τρυπάνι με την παλινδρομική κίνηση του δοξαριού, την ίδια στιγμή που η σφραγίδα ήταν καλά στερεωμένη.



    Δύο ακόμη εργαλεία βοήθησαν ώστε να χαραχτούν περίτεχνα οι νέες επιφάνειες. Ο τροχός, ο οποίος σε αντίθεση με τα τρυπάνια σκάλιζε κυρίως ευθύγραμμα μοτίβα και ο διαβήτης, που καθόριζε το σχήμα των φακοειδών και αμυγδαλοειδών σφραγίδων.







    Διάσημοι σφραγιδόλιθοι 

    Η τέχνη της χάραξης των λίθων έχει δώσει μοναδικά έργα. Ένα παράδειγμα, ίσως το πιο διάσημο, είναι το σφραγιστικό δακτυλίδι από τον «Θησαυρό της Τίρυνθας», που αποκαλύφθηκε στην Ακρόπολη το 1915 στα θεμέλια μυκηναϊκής οικίας και το οποίο συγκαταλέγεται στα αριστουργήματα της μυκηναϊκής σφραγιδογλυφίας. 



    Ανήκει στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού (15ος αι. π.Χ.) και είναι το μεγαλύτερο δείγμα της εποχής του, με έγγλυφη παράσταση και ανάγλυφες διακοσμήσεις. Στα αριστερά εμφανίζεται μια γυναικεία θεότητα καθισμένη σε θρόνο η οποία με το δεξί της χέρι υψώνει κάποιο αγγείο ή κύπελλο, ενώ προς το μέρος της πλησιάζουν τέσσερις λεοντοκέφαλοι δαίμονες που κρατούν αγγεία (πρόχους) για σπονδές. 



    Ο θρησκευτικός χαρακτήρας της παράστασης συμπληρώνεται από ένα πτηνό, πιθανότατα αετό, έναν κιονίσκο με θυμιατήριο και τον ουρανό που είναι στολισμένος με τον τροχό του ήλιου και τη σελήνη.



    Μια άλλη σφραγίδα, γνωστή με τον τίτλο «Δεσπότης Θηρών» (1420-1400 π.Χ.) και η οποία βρέθηκε στον επονομαζόμενο «Τάφο του Γενάρχη» στα Χανιά, ξεχωρίζει με τη δύναμη της θεματολογίας της. Στην έγγλυφη παράστασή της δεσπόζει η μορφή ενός όρθιου άνδρα ο οποίος στέκεται πάνω από μια πόλη με πολυώροφα κτίσματα, μια ακόμα απόδειξη της ύπαρξης πολυώροφων μινωικών κτισμάτων.







    Φυλακτά και μαγικοί σφραγιδόλιθοι

    Άγνωστες θεότητες, δαίμονες, περίεργα ονόματα και σύμβολα είναι μερικά από τα θέματα που χαράσσονταν στους σφραγιδόλιθους στους οποίους απέδιδαν μαγικές ιδιότητες. Πρωτοεμφανίστηκαν τα πρώτα χρόνια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, αν και δαχτυλίδια με χαρακτήρα ‘φυλακτού’ χρησιμοποιούνταν ήδη από την προϊστορική εποχή.



    Οι αποτρεπτικές ιδιότητες των ‘μαγικών’ φυλακτών δεν είχαν να κάνουν μόνο με τα θέματα που απεικόνιζαν αλλά και με τα υλικά. Για παράδειγμα, ο χρυσός, ο άργυρος και ο αιματίτης θεωρούνταν ιδιαίτερα μαγικά υλικά, κυρίως λόγω της αντιστοιχίας των χρωμάτων τους με τον ήλιο ο πρώτος και με το αίμα ο άργυρος (που κοκκινίζει όταν σκουριάζει) και ο αιματίτης. 



    Το μολύβι, που θεωρείται άφθαρτο υλικό, χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή νεκρικών φυλακτών, ενώ κάποιοι λίθοι θεωρούνταν ότι θεράπευαν πληγές, πόνους και αρρώστιες. Μεγάλοι γιατροί της ύστερης αρχαιότητας, όπως ο Γαληνός και ο Αλέξανδρος ο Τραλλιανός, χρησιμοποιούσαν φυλακτά και ημιπολύτιμους λίθους για να θεραπεύσουν ορισμένες αρρώστιες. 




Για παράδειγμα, ο Γαληνός αναφέρει ότι ένας σφραγιδόλιθος από πράσινο ίασπι πάνω στον οποίο είχε σμιλευτεί ένα φίδι με κεφάλι λιονταριού που έφερε ακτινωτό στέμμα θα βοηθούσε στη θεραπεία της δυσπεψίας και του στομαχόπονου.
της Ελένης Μάρκου


ΠΗΓΗ: efagonizesthe